نقد فرمالیستی و پیشافرمالیستی عنصر پی‌رنگ در مجموعه داستان‌های کوتاه دیوان سومنات

این مقاله به نقد عنصر داستانی پی­رنگ از چشم­انداز فرمالیستی و پیشافرمالیستی در مجموعة داستان­های کوتاه دیوان سومنات نوشتة ابوتراب خسروی می­پردازد. تمایزی که این دو دیدگاه میان داستان و پی­رنگ قائل شده­اند گویای تفاوت کاربرد آن­ها دربارة این دو سازة داستانی است. در نقد پیشافرمالیستی استفاده از پی­رنگ کلیشه­ای، بها دادن به کنج­کاوی و تعلیق­های از پیش لو رفته و عدم تناسب در شبکه­های علت و معلولی از نکات قابل تأمل است. هم­چنین استفاده از توصیف­های جزیی­نگر حاملِ زاویة دید که گویای خرده پی­رنگ­های زمان و مکان است و به کارگیری روایت غیرخطی بر پایة بازگشت به پس­های مکرر از نقاط قوت داستان­ها می­باشد. اما در پی­رنگ فرمالیستی خسروی برای آشنایی­زدایی به انواع شگردها و تمهیدات هنری مانند استفاده از برخی مؤلفه­های ادبیات پسامدرن، گفت­و­گو درباره­ تکنیک­های داستانی، استفاده از فرم­های دایره­ای مکرر و غریب ساختن جهان داستان با تصاویر سنت­های دینی و مذهبی و هنر مینیاتور ایرانی توجه دارد. در مجموع نویسنده در داستان­هایی موفق است که بر پایة آشنایی­زدایی و پی­رنگ فرمالیستی بنا شده­اند، و نه داستان­هایی که بر اساس ضابطه­های علت و معلولی استوار شده­اند.